Wat is de oorsprong van sjamanisme?

Ik vindt het best lastig om deze vraag met één of twee zinnen te beantwoorden. Waarom? Omdat sjamanisme een spirituele term is die vandaag de dag wel erg snel in de mond wordt genomen. Een antwoord in de vorm van één volle pakkende zin zou de oorsprong en de kern ervan tekortdoen. Ik wil je daarom graag een breder en dieper perspectief voorleggen. Het kan een breder beeld schetsen over de oorsprong van sjamanisme en alvast een kleine inkijk geven in wat de reikwijdte ervan is. Waar ik wel wat korter over kan zijn is het speelveld van sjamanisme: spiritualiteit, zielswerk, energiewerk, lichaamswerk, emotie-werk en mentaal werk. Binnen dit speelveld is sjamanisme beoefend met respect voor oeroude tradities, uniek in zijn soort.

Sjamanisme is een oeroude spirituele traditie en expressie

Sjamanisme is misschien wel de meest oude spirituele traditie en expressie van de mens. Ook in de spirituele wereld heb ik gemerkt dat sjamanisme een out-of-the-box spirituele modaliteit is. Met sjamanisme ga je jezelf vanuit een oeroude traditie op zielsniveau ervaren. Ervaren hoe jij jezelf verhoudt in relatie tot jezelf en in relatie tot jouw omgeving. Jezelf ervaren in relatie tot een groter geheel en jouw plek in de totaliteit ervan. Het voelt als thuiskomen wanneer jij jezelf op zielsniveau ervaart. Des te meer wanneer jij vanuit jouw zielsveld je plek in het grotere geheel inneemt. Het kan intens zijn, overdonderend helder, direct en zacht tegelijkertijd.

Van wat ik om mij heen zie en hoor is sjamanisme aan een populariteitsopmars bezig. Voor velen heeft sjamanisme een aantrekkelijke mystieke klank die de nieuwsgierigheid prikkelt. Voor anderen is het met de paplepel ingegoten en net zo autonoom als ademhalen. Weer anderen bij wie in eerste instantie geen affiniteit of verbinding te bespeuren valt, worden ‘ineens’ op onbegrijpelijke wijze naar sjamanisme toe getrokken. De voorouderlijke bloed- of spirituele lijnen roepen: “Het is tijd!”. Net als alles in het universum, heeft ook sjamanisme een oorsprong. Voordat we verder ingaan op de oorsprong van sjamanisme, zetten we een aantal vragen die regelmatig daarover voorbij komen in perspectief.

Wat de massa bereikt over sjamanisme is soms erg smal

Is sjamanisme een andere vorm van visualiseren en mediteren?

Velen komen onder de noemer sjamanisme in aanraking met meditatie- of visualisatie-oefeningen die begeleid worden met drum of ratel. Dit soort oefeningen kan net zo makkelijk onder andere spirituele disciplines dan sjamanisme worden geschaard. Met nederigheid en respect voor de kracht van de oeroude kennis en traditie, levensvisie en -wijsheid: meditatie en visualisatie zijn maar een start. Een drum of ratel erbij pakken en deze bespelen heeft meer het karakter van rustgevende dan wel oppeppende muziek dan van sjamanisme. Mediteren of visualiseren, met of zonder drum of ratel, is in het sjamanistische veld zoiets als met de uiterste punt van je grote teen de watertemperatuur voelen.

In de oertraditie van sjamanisme is visualisatie niet goed genoeg. Het oerveld van sjamanisme is breder en dieper. Je beoefent sjamanisme niet zomaar even met alleen meditatie- en/of visualisatie-oefeningen. Met het ‘gewoon’ bespelen van een drum of ratel tijdens dergelijke activiteiten ook niet. Het vraagt een diepere investering in de relatie met jezelf en in al je andere relaties in het sjamanistisch veld. Dit betekent onder andere dus ook in de relatie met het krachtobject of krachtinstrument dat je gebruikt. Het is niet alleen een kwestie van drum of ratel pakken en gaan spelen, al is dit wel een begin. Het vraagt om continue ontwikkeling van jouw zielsbewustzijn in verbinding met het groter veld en alles wat daarin leeft.

Is sjamanisme werken met Plantmedicijnen?

Ceremonies en rituelen met Plantmedicijnen worden steeds populairder

Steeds meer mensen komen in aanraking met sjamanisme door deel te nemen aan populaire ceremonies of rituelen met Plantmedicijnen. Om een paar te noemen: Ayahuasca, Huachuma (San Pedro), Rapé, Cacao, Tabacco, Truffel, Coca, Paddenstoelen, enzovoorts. Plantmedicijnen worden door inheemse volkeren al duizenden jaren gebruikt. Dit gebeurt in heilige ceremonies en rituelen. Daarbij is er veel ruimte en respect voor de verbinding met de ziel van de Plantmedicijnen en met het grotere veld van Alles-wat-is. Het is niet iets wat je zomaar doet voor de leuk of nieuwsgierigheid. In oeroude stammen, zeker vele jaren geleden, waren het alleen de sjamaan van een stam die Plantmedicijnen namen om te ‘reizen’, ten behoeve van de stam. Alhoewel in sommige inheemse gemeenschappen ook de andere leden van de gemeenschap Plantmedicijnen konden nemen, onder deskundige begeleiding van de sjamaan.

Plantmedicijnen als snoep

Plantmedicijnen worden steeds populairder en vele ceremonies worden wereldwijd aangeboden. Niet altijd met het nodige respect voor de Spirit van de Plantmedicijn en diens origine. Deze van origine heilige ceremonies worden zelfs als verjaardagscadeau aangeboden. “Probeer het even, kijken of het wat voor je is”. “Misschien doet het je goed”. “Het is hartstikke surrealistisch maar wel leuk”. Het gaat dan ook niet altijd goed waardoor een verkeerd beeld over sjamanisme snel tot stand komt. Er ontstaat daardoor bijna mythevorming zelfs. Hierdoor voelen vele zoekenden zich ernaar toegetrokken.

Het zal je misschien niet verbazen dat voor sommigen, deze ceremonies of rituelen een vlucht zijn uit de weerbarstige realiteit van het moment. Voor anderen is het, onder het mom van spiritualiteit of spirituele groei, een ordinaire hallucinerende trip die uitgeprobeerd moet worden. “Laten we experimenteren, lekker uitproberen”. Sommigen hopen ook door zulke ceremonies met grote stappen snel thuis te zijn of juist het bewustzijn langdurig te vergroten. Deze groeiende toepassingen en ontwikkelingen gaan voorbij aan de essentie van Plantmedicijnen.

Plantmedicijn ontslaat je niet van je eigen verantwoordelijkheid

Het gebruik van Plantmedicijnen heeft meerdere essentiële elementen die vaak over het hoofd worden gezien. Bijvoorbeeld, voordat je de bewustzijnsdeur ermee ‘open ramt’, leer even hoe je diezelfde deur dicht kan doen. Plantmedicijn ontslaat niemand op geen enkel moment van de eigen verantwoordelijkheid voor zijn of haar leven.

Plantmedicijnen kunnen het bewustzijn voor een bepaalde periode verruimen en inzichten brengen. Ze kunnen zelfs je systeem reinigen. De daadwerkelijke heling en verankering komt voornamelijk uit de handelingen daarna. De transformatie komt uit de keuzes die je maakt naar aanleiding van de inzichten die je hebt ontvangen. Verantwoordelijkheid nemen betekent dat je besluit om dingen anders te doen. Vervolgens doe je het dan ook. Doe je dat niet, dan beland je voordat je het weet in een patroon. Inzichten halen met Plantmedicijn, niet doorpakken en dan weer op zoek gaan naar.

Sjamanisme koppelen aan bijvoorbeeld alleen een reeks meditaties en visualisatie-oefeningen met begeleiding van drums en ratels doet het tekort. Het koppelen aan alleen de verhalen over de effecten van rituelen met Plantmedicijnen doet het tekort. Sjamanisme is oeroud en mede daardoor breder en dieper dan vele populaire beeldvormingen doen vermoeden.

Waar komt sjamanisme vandaan?

Sjamanisme is een oeroude spirituele discipline en expressie

Het is misschien dé oorspronkelijke spirituele discipline en expressie van de mens. Sporen ervan dateren tot in de jager-verzamelaar gemeenschappen van 15.000 tot 50.000 jaar terug. Het is de voorloper van enkele belangrijke spirituele disciplines van de georganiseerde maatschappij. Sjamanisme stamt af van het animisme (en totemisme). Dit is een spirituele discipline en expressie waarin de kosmos en alles wat erin leeft is bezield. In het kort betekent dit dat de Aarde, dieren, planten, stenen, rotsen, bomen, watervallen, rivieren, oceanen, maan, zon, planeten, water, wind, vuur, (kracht)plaatsen, krachtobjecten uit of van deze elementen en uiteraard de mens zelf, bezield zijn. Zo ook de bron van al dat leven: Great Spirit (Grote Geest). Wat bezieling heeft, heeft ook bewustzijn. Daar kan je verbinding mee maken en mee uitwisselen. De aanduiding ‘sjamanisme’ heeft waarschijnlijk een zeer specifieke oorsprong: Siberië.

De personificatie van sjamanisme: de ‘saman’ of sjamaan

De oorsprong van de specifieke term sjamanisme is afkomstig uit de Volkenkunde. De term die we nu kennen als sjamaan is begin 1900 door de Russische volkenkundige Sergei Shirokogoroff in zijn publicaties benoemd. Hij gebruikte het woord ‘sjamaan’ ter aanduiding van het woord saman uit de Toengoes-taal.  Dit is de taal van de nomadische Toengoes-stammen uit Siberië. Saman is afgeleid van het werkwoord ‘sa’, wat betekent: ‘weten’ of ‘hij die weet’. Even een persoonlijke noot: toen ik dit voor het eerst vernam, was dat voor mij een opmerkelijke herkenning. In mijn moedertaal, die een mix is van inheemse Arawak-talen, Creoolse talen en de taal van de (voormalige) overheersers, is het werkwoord voor ‘weten’: ‘sa’.

Terug naar Shirokogoroff. Hij observeerde dat bij alle Toengoes-stammen de personen die verantwoordelijk waren voor de spirituele ceremonies en rituelen saman werden genoemd. Om verwarring te voorkomen met andere inheemse en/of spirituele tradities zoals medicijnman- of -vrouw (Noord- en Zuid-Amerika), hekserij of tovenarij, gebruikte Shirokogoroff de term sjamaan om de Toengoesische ‘saman’ en bijhorende tradities aan te duiden. Zo valt dat te lezen in antropologische verslagen over zijn periodes bij de Toengoes-stammen in Siberië.

Siberische sjamaan (saman)

Sjamanisme als aanduiding voor wat de ‘saman’ doet

Shirokogoroff nam waar dat de verschillende stammen geen eensluidend term hadden voor de activiteiten van de ‘saman’. In de verschillende stammen waren er ook verschillen in de ‘saman’. Sommigen waren er specifiek voor de groepsceremonies en rituelen. Een soort priesterrol, ceremonie-begeleider. Anderen specifiek voor individuele rituelen. Meer een rol als ‘genezer’. Sommigen vervulden beide rollen. Afhankelijk van stam en habitat waren er ook hele specifieke variaties in de gewoontes en tradities. Vermoedelijk om de complexiteit wat te versimpelen is de stap naar een algemeen beschrijvend term geboren: ‘sjamanisme’. Op deze manier werd het mogelijk om simpeler aan de Westerse wereld over te brengen wat daar werd waargenomen. Na verloop van tijd ontstond een globalisering van deze termen. In eerste instantie door antropologen in hun zoektocht naar een gemeenschappelijke basis om inheemse spirituele gewoonten met elkaar te kunnen vergelijken. Later zijn deze termen door het grotere (westerse) publiek omarmd.

Sjamanisme is tegenwoordig meer een soortnaam

Sjamanisme is een soortnaam geworden voor oeroude aan de natuur verbonden spirituele tradities. Een soortnaam die vele tradities en expressies herbergt. Van Siberië tot Scandinavië. Van Azië tot Europa, Noord-Amerika en Zuid-Amerika. Vele oeroude spirituele tradities én modernere modaliteiten worden er onder geschaard. Voor de westerse wereld is deze ontwikkeling misschien nuttig om te kunnen vergelijken. Het heeft ook een andere kant. De specifieke oeroude tradities worden daardoor tegelijkertijd niet of onvoldoende gezien. Soms zelfs gebagatelliseerd. In vele gevallen ook zonder respect ondergeschikt gemaakt aan de westerse beschrijving over wat het is of zelfs zou moeten zijn.

Sjamanisme als soortnaam is niet overal ingeburgerd

Vele inheemse volkeren zien het als een belediging als hun oeroude spirituele traditie en expressie onder de paraplu van sjamanisme wordt geschaard. Sommige afstammelingen van inheemse volkeren gebruiken inmiddels ook de soortnaam sjamanisme om hun spirituele expressie te duiden. Daar waar de moderne westerse leefwijze en de oerleefwijzen over langere tijd elkaar ontmoeten en beïnvloeden. Het is zeker niet overal het geval.

In Zuid-Amerika bijvoorbeeld was de term sjamaan tot relatief kortgeleden niet gebruikelijk. Afhankelijk van regio of volk worden in Zuid-Amerika andere aanduidingen gebruikt. ‘Curandero’ (genezer) of ‘Sanadero’ (reiniger). ‘Taita’ bij Amazone volkeren in Colombia en Ecuador. Mijn Zuid-Amerikaanse/Caribische voorouderlijke lijn ligt bij de Arawak. Bij de Arawak wordt de term ‘Kasike’ of ‘Cacique’ gebruikt. Dit staat voor stamvader of stamhoofd die dan ook de wijze en de medicijnman is. Voor enkele Amazone-volken in Brazilië is ook ‘Kasike’ de benaming. Bij de Kogi-volk van Sierra Nevada in Colombia worden de wijzen en medicijnmannen Mama’s genoemd. Dit inheemse volk leeft afgezonderd en tot de dag van vandaag op dezelfde manier zoals ze dat in precolumbiaanse tijd al deden.

Proef op de som: een lakmoestest

Toen ik eind 2019 in Colombia was (Amazone-gebied , Cuenca vallei) nam ik (wederom) een aantal keer de proef op de som. Ik liet de termen ‘sjamaan’ en ‘sjamanisme’, uiteraard in het Spaans, op gezette tijden bij inheemse afstammelingen over mijn lippen gaan. In bijna alle gevallen stond men me daarna glazig, vragend en onbegrijpend aan te kijken: “Sjamaan, sjamanisme? Wat is dat? Wil je ons in de maling nemen?”. De term sjamaan of sjamanisme wordt hier in de westerse maatschappij steeds vaker gebruikt, maar in de niet-westerse leefwijzen is dat zeker niet overal het geval. Vele inheemse volkeren nemen zelfs aanstoot aan de term sjamanisme voor het beschrijven van hun tradities en leefwijze.

Wat is sjamanisme?

Misschien heb je nu een beter beeld waar sjamanisme zijn oorsprong heeft, min of meer.  De logische vervolgvraag is denk ik: Wat is sjamanisme?  Waar we het nog niet over gehad hebben is wat het sjamanisme in de diepte inhoudt. Welke oeroude basiselementen onlosmakelijk verbonden zijn met sjamanisme. Binnenkort volgt meer hierover.

Alle goeds op je pad!

Francis Kransen.